به گزارش «پایگاه خبری کانون انجمن‌های صنایع غذایی ایران» به نقل از تجارت نیوز، رسول مرزبان، عضو هیأت علمی سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در تحلیلی نوشت: سوم دسامبر برابر با ۱۲ آذر به مناسبت بزرگداشت خاطره قربانیان بزرگترین فاجعه شیمیایی و صنعتی جهان که در سال ۱۹۸۴ در بوپال هند به وقوع پیوست به عنوان روز بدون استفاده از آفت‌کش‌های شیمایی (No Pesticide Day)، نامگذاری شده است.سوم دسامبر سالگرد بدترین فاجعه شیمیایی غیر جنگی در تاریخ بشریت است. اما آخرین آن نیست چرا که هر روز در گوشه کنار کره زمین و در جریان تولید، توزیع و مصرف آفت‌کش‌های شیمیایی، تاثیرات مخربی بر مردم و محیط زیست وارد می‌شود.

در هند چه گذشت؟

در بوپال هند، حداقل ۳۰ تن گاز بسیار سمی به نام متیل ایزوسیانات و همچنین تعدادی گازهای سمی دیگر در یک حادثه در کارخانه تولید آفت‌کش‌ یونیون کارباید رها شد.در این حادثه بیش از ۶۰۰ هزار نفر در معرض ابرهای مرگبار گاز قرار گرفتند. تخمین‌ تعداد کشته‌شدگان از ۳۸۰۰ تا ۱۶ هزار نفر متغیر است،اما ارقام دولتی اکنون به تخمین ۱۵ هزار کشته در طول سال‌ها اشاره دارد، این فاجعه بیش از نیم میلیون نفر را مسموم کرد.

مواد سمی هنوز هم باقی است و پس از ۳ دهه، بسیاری از کسانی که در معرض گاز قرار گرفته‌اند، کودکانی با معلولیت جسمی و ذهنی به دنیا آورده‌اند. علاوه بر این، حیات جانوری و گیاهی منطقه هم به شدت آسیب دیده است.

درس‌هایی از تجربه تلخ هند

فاجعه‌ بوپال هند نشان داد که بشر چگونه می‌تواند با دست خود، روزگاری تلخ‌ برای خویش و این کره‌ خاکی بیافریند.آفت‌کش‌های شیمایی همواره بطور خاموش جان انسان‌ها را می‌گیرند و از آن روز تا کنون هزاران انسان قربانی مصرف غیراصولی و کاسبکارانه این مواد شیمایی ضد حیات شده‌اند.روز جهانی بدون استفاده از آفت‌کش‌های شیمایی فاجعه بوپال را به عنوان نمونه‌ای غم‌انگیز از آلودگی این مواد برجسته کرده است که قربانیان آن تا به امروز به خاطر آن رنج می‌برند.این روز از سال ۱۹۹۸ برای افزایش آگاهی در مورد خطرات استفاده از آفت‌کش‌های‌ شیمیایی و همچنین ترویج جایگزین‌های بی‌خطر برای آنها برگزار می‌شود.

اختلال در فرآیندهای متابولیکی

بسیاری از مواد شیمیایی که در مجموع آفت‌کش‌ شیمیایی نام دارند، سبب اختلال در فرآیندهای متابولیکی موجودات مختلف می‌شوند.علاوه بر آفات هدف مانند حشرات، قارچ ها یا علف‌های هرز، موجودات غیرهدف نیز همیشه تحت تأثیر استفاده از این آفت‌کش‌ها قرار می‌گیرند.اینها شامل حیوانات و گیاهان وحشی، حیوانات اهلی و محصولات زراعی و انسان است.

عوارض حشره‌کش‌های شیمیایی روی انسان

اثرات حشره‌کش‌های شیمیایی روی انسان از مختل کردن سیستم ایمنی بدن، اختلالات هورمونی، کاهش هوش افراد، اختلالات تولیدمثلی، انواع سرطان‌ها، بیماری کلیوی مزمن، انواع سردردها، مشکلات پوستی، تاری دید، فلج شدن و حتی مرگ در انسان را شامل می‌شود.بیش از هزار آفت‌کش‌ در سراسر جهان برای کنترل آفات کشاورزی استفاده می‌شود. هر آفت‌کش‌ دارای خواص و اثرات سمی متفاوتی است.بسیاری از آفت‌کش‌ها مانند دی کلرو دی‌فنیل تری کلرواتان (DDT) و لیندان، می‌توانند سال‌ها در خاک و آب باقی بمانند.این مواد شیمیایی توسط کشورهایی که کنوانسیون ۲۰۰۱ استکهلم را امضا کرده‌اند ممنوع شده‌اند؛ معاهده‌ای بین‌المللی که هدف آن حذف یا محدود کردن تولید و استفاده از آلاینده‌های آلی پایدار است.

آلودگی اکوسیستم اطراف

آفت‌کش‌هایی که روی محصولات پاشیده می‌شوند، اغلب اکوسیستم اطراف و فراتر از آن را آلوده می‌کنند و پیامدهای زیست‌محیطی غیرقابل پیش‌بینی دارند.علاوه بر این، کاهش جمعیت آفات، تعادل پیچیده بین گونه‌های دشمنان طبیعی و میزبان را در زنجیره غذایی بر هم می‌زند.آفت‌کش‌ها همچنین می‌توانند تنوع زیستی خاک‌ها را کاهش داده و مانع تثبیت نیتروژن شوند، که می‌تواند منجر به کاهش شدید محصول شود و امنیت غذایی را با مشکل مواجه کند.

راه تولید غذا بدون آسیب به محیط زیست

صنعت غذای ارگانیک ۴۳ میلیارد دلاری بهترین نمونه است که چگونه جهان نیازی به تکیه بر آفت‌کش‌‌ها ندارد.رویکردهای غیر سمی وجود دارند که می توانند اهداف تولید غذا را برآورده کنند، با گرسنگی مبارزه کنند و محیط زیست را آلوده نکنند.کشاورزی ارگانیک برای کشاورزان کشورهای در حال توسعه بسیار مقرون به صرفه‌تر و مولدتر است.

بار اقتصادی بر دوش کشاورزان

وقتی صحبت از کشاورزی معیشتی می‌شود، تکیه بر آفت‌کش‌ها تا حد زیادی به دلیل افزایش مقاومت علف‌های هرز و آفات به سموم، کشاورزان را ملزم به خرید سموم قوی‌تر می‌کند و به یک بار اقتصادی برای کشاورزان تبدیل می‌شود.با این حال، با روش‌های ارگانیک، ما به خدمات اکوسیستم طبیعی تکیه می‌کنیم که مواد مغذی را در خاک به طور طبیعی چرخه می‌دهند و کودهای مصنوعی گران قیمت را غیرضروری می‌کنند.اگر بخواهیم دنیا را تغذیه کنیم، توجه به بیولوژی خاک، مواد آلی در خاک، و بازیافت مواد مغذی طبیعی، تنها رویکردهای پایدار و مقرون به صرفه هستند.

وجود آفت‌کش‌ها در همه مواد غذایی با منشاء گیاهی

گزارش نظارتی سالانه، اداره فدرال حمایت از مصرف کننده و ایمنی مواد غذایی آلمان نشان می‌دهد که آفت‌کش‌ها را می‌توان در تمام مواد غذایی با منشاء گیاهی یافت.دو درصد از کل محصولات کشاورزی با منشاء گیاهی مورد بررسی در آلمان، از جمله آلو و کاهو، برای مثال، نشانه‌هایی از کاربرد غیرمجاز آفت‌کش‌ها را نشان دادند.سطوح آلودگی شناسایی شده در ۱۱ نمونه آناناس، گوجه فرنگی، هلو، شلیل، کاهو و کدو سبز، به اندازه کافی بالا بود که احتمالاً خطرات حاد سلامتی را به همراه دارد.

نگرانی‌های محیط زیستی در برنامه‌ریزی‌های دولتی

از آنجایی که نگرانی‌ها در مورد محیط‌زیست و سلامت جامعه در شکل‌دهی برنامه‌های بخش دولتی و خصوصی روز به روز برجسته‌تر می‌شوند و آگاهی از اثرات منفی استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی افزایش می‌یابد، مقیاس استفاده فعلی از آفت‌کش‌ها به طور فزاینده‌ای در درازمدت غیرقابل دفاع است.نگرش افراد به سلامت غذا و پایداری محیط زیست و چالش‌های استفاده از آفت‌کش‌های‌ شیمیایی در بخش کشاورزی، لزوم تغییر به جایگزین‌های سالم‌تر را برجسته می‌کند.

افزایش عرضه آفت‌کش‌های شیمیایی به بازار

در دهه‌های اخیر، میزان عرضه آفت‌کش‌های شیمیایی به بازار برای مصارف کشاورزی افزایش یافته است.تنها در اتحادیه اروپا، سالانه بیش از ۲۰۰ هزار تن آفت‌کش‌ استفاده می شود. بین سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۱۰، حجم کل فروش جهانی از ۳۱ میلیارد دلار به ۳۸ میلیارد دلار افزایش یافت.مقدار آفت‌کش‌های‌ مورد استفاده در سطح بین المللی از ۱۹۵۰، پنجاه برابر شده است.

استفاده از مواد ممنوع در ساخت آفت‌کش‌ها

تحقیقات انجام شده توسط شبکه اقدام آفت‌کش‌های‌ شیمیایی (PAN) نشان می‌دهد که BASF، Bayer، و Syngenta که با هم تقریباً نیمی از بازار جهانی آفت‌کش‌ها را در اختیار دارند، هر کدام بیش از پنجاه ماده فعال آفت‌کش‌های بسیار خطرناک را در وب‌سایت‌های خود ارائه می‌کنند که در کشورهای صنعتی ممنوع یا مشمول مقررات سختگیرانه هستند.به عنوان مثال، در اندونزی، ۴۴ درصد از آفت‌کش‌های‌ ثبت شده (۲۶۵ آفت‌کش‌ مختلف) متعلق به کلاس‌های متوسط تا بسیار خطرناک است.شبکه اقدام آفت‌کش‌ها تحقیقاتی انجام داده است که نشان می‌دهد ۸۲ آفت‌کش از ۱۵۰ نمونه مورد استفاده در آسیا، از جمله هفت مورد از ده مورد استفاده ‌شده، در فهرست آفت‌کش‌های بسیار خطرناک هستند.

تجارت غیرقانونی آفت‌کش‌‌ها

تجارت غیرقانونی آفت‌کش‌‌ها یک مشکل مهم جهانی است.در کشورهای در حال توسعه، ۳۰ درصد از آفت‌کش‌ها استانداردهای ایمنی شناخته شده بین‌المللی را برآورده نمی‌کنند.به عنوان مثال، در هند، وزارت کشاورزی تشخیص داده است که یک سوم آفت‌کش‌های‌ مورد بررسی با استانداردهای رسمی مطابقت ندارند.

مرگ سالانه ۳۴۶ هزار نفر بر اثر آفت‌کش‌ها

بر اساس داده‌های سازمان بهداشت جهانی، سالانه ۳۴۶ هزار نفر در سراسر جهان در نتیجه مسمومیت‌های غیرعمدی با آفت‌کش‌های شیمیایی جان خود را از دست می‌دهند که دو سوم آنها در کشورهای در حال توسعه هستند.سازمان بهداشت جهانی اذعان کرده است که این رقم ممکن است برآورد کمی باشد. در سال ۱۹۹۰، سازمان بهداشت جهانی تخمین زده که سالانه یک میلیون مورد مسمومیت شدید غیرعمدی با آفت‌کش‌ها رخ دهد.آنچه قابل توجه است تخمین بسیار بالاتر سازمان بهداشت جهانی از همان سال است که به ندرت در ادبیات مربوطه ذکر شده است.این رقم به ۲۵ میلیون مسمومیت غیرعمد سالانه کارگران مزارع، تنها در کشورهای در حال توسعه اشاره دارد که به طور متوسط سه درصد از کارگران کشاورزی در کشورهای در حال توسعه یک دوره مسمومیت با آفت‌کش‌ها را متحمل می‌شوند.

حذف گام به گام استفاده از آفت‌کش‌های خطرناک

به طور کلی، ضروری است که استفاده از آفت‌کش‌های‌ بسیار خطرناک کنار گذاشته شود. آنها باید گام به گام از چرخه استفاده حذف شده و از بازار خارج شوند.از اوایل دهه ۱۹۸۰، برنامه‌های مختلفی با هدف اطمینان از استفاده ایمن از آفت‌کش‌های بسیار خطرناک (مثلاً با آموزش افراد در روش‌های کاربرد) معرفی شده‌اند، اما ثابت شده است که ناموفق هستند.در نتیجه، تنها راهبرد مؤثر برای کاهش خطرات بهداشتی مرتبط با آفت‌کش‌ها، پایان دادن به استفاده از آنهاست.

ضرورت ارتقاء روش‌های ارزیابی آفت‌کش‌ها

همچنین ضروری است که روش‌های مورد استفاده برای ارزیابی خطرات بهداشتی آفت‌کش‌ها ارتقاء یابد.مطالعات اپیدمیولوژیک شواهدی ارائه می‌دهد که بسیاری از آفت‌کش‌های‌ تایید شده برای فروش و استفاده با مشکلات بهداشتی و سلامت جوامع مرتبط هستند.با رعایت اصل احتیاط، این شواهد باید مبنایی برای اصلاح قوانین بین‌المللی و ملی، در صدور مجوز فروش آفت‌کش‌های شیمیایی و همچنین روش‌های نظارت و کنترل استفاده از آنها باشد.

تلاش‌های ایران برای کاهش استفاده از آفت‌کش‌ها

در کشور ما نیز وجود این مسائل باعث شده است که برخی سازمان‌ها و سیاست‌گذاران عرصه کشاورزی در پی راه‌حل‌هایی جهت کاهش و استفاده صحیح از آفت‌کش‌ها باشند.در برنامه پنجم و ششم توسعه برای تولید محصول سالم و فراهم ساختن امکان دسترسی مردم به محصولات سالم و وظیفه‌مندی بخش دولتی برای تأمین سلامت غذایی، تلاش‌هایی در جهت مدیریت پایدار آفات کشاورزی در دستور کار وزارت جهادکشاورزی قرار گرفته است که لازم است فرایند و اثربخشی آنها مورد بررسی قرارگیرد.

راه‌حل مدیریت تلفیقی آفات عملی است؟

در این راستا مدیریت تلفیقی آفات (Integrated Pest Management) به عنوان راه‌حلی عملی برای حل مشکلات آفت‌کش‌های شیمیایی در عرصه بین‌المللی معرفی شده است.مدیریت تلفیقی آفات یا IPM، یک رهیافت پایدار متکی بر اصول اکولوژیک و پیشگیرانه جهت کنترل آفات از طریق روش‌های بیولوژیک، زراعی، مکانیکی و در نهایت شیمیایی است که کمترین خطر را برای محیط زیست، سلامت انسان و اقتصاد دارد.یکی از بزرگترین مشکلات این رهیافت، در هم تنیده شدن مسائل اقتصادی اجتماعی و آموزشی ترویجی با فناوری‌های روز است.دسترسی کشاورزان خرده‌مالک از نظر ارائه آموزش استفاده ایمن از آفت‌کش‌ها و همچنین روش‌های جایگزین حفاظت از محصولات، یکی از دشوارترین‌هاست.در بسیاری از موارد احتمالاً متقاعد کردن آنها در مورد مزایای طولانی‌مدت روش‌های جایگزین، به ویژه با توجه به در دسترس بودن گسترده آفت‌کش‌های شیمیایی پرخطر و ارزان، کار سختی است.

راه‌حل چیست؟

یکی از راه‌های پیاده‌سازی مدیریت تلفیقی آفات و توسعه آن توسط کشاورزان، شیوه مدرسـه در مزرعه (FFS) به عنوان یک راهبـرد توسعه کشاورزی پایدار، با شاخص ایمنـی زیسـتی، بهـره‌وری اقتصادی عوامل تولیـد و سـلامت محصـول در قالـب برنامـه جهـانی امنیت و سلامت غـذا اسـت.رویکـرد مدرسـه در مزرعه بـه عنــوان یـک رهیافـت سیســتمیک، مشــارکتی و تلفیقــی جهــت توســعه و تســهیل فنــاوری‌هــای پایدار حفظ نباتات مورد توجه جدی قـرار گرفتـه اسـت.این شیوه در کشورهای شرق آسیا موفقیت‌های چشمگیری داشته و توانسته است ضمن افزایش عملکرد محصول، مصرف آفت‌کش‌های‌ شیمیایی را بیش از ۵۰ درصد کاهش دهد.